BİLİŞİM ETİĞİ

        Ahlak, kişinin uyması gereken toplum içindeki davranış biçimleri ve kurallar bütünüdür. Etik, bir ahlak felsefesi alanıdır. Ahlakın bilgilerini verir. Etik evrensel, ahlak toplumsaldır.

        Annemarie Pieper’in tanımına göre “Felsefenin bir disiplini olan etik, kendini ahlaki eylemin bilimi olarak anlar. Ahlakilik kavramını temellendirmek üzere insan pratiğini, mevcut ahlakilik koşulları açısından araştırır. Burada ahlakilik, bir eylemi ahlaki açıdan iyi bir eylem olarak tanımlamayı mümkün kılan niteliği ifade eder.” (1)

       Bir durumun etik sorunlar içerdiğini saptamak ve çözümü yönünde bir karar vermek üzere nasıl bir davranış yolu izlenmelidir?

      Kallmann ve Grillo, ayrıntılı olarak irdeledikleri etik analiz ve karar verme işlemini dört ana başlık  altında adımlandırmışlardır. Birincisi; durumu anlama, ikincisi etik açmazları belirleme, üçüncüsü sonuçları, zarar gören hak ve görevleri saptama ve Kant’ın kategorik zorunluluğuna göre durumun analizini yapma, dördüncüsü ise etik bir karar vererek bunu uygulama planına ilişkindir.

       Benzer bir analiz Kenneth ve Jane Lavdon tarafından şu adımlar izlenerek yapılmıştır; Gerçeği açık bir biçimde tanımlamak ve belirlemek, açmaz ya da çelişkiyi tanımlamak ve durumla ilgili değerleri belirlemek, sorunla ilgili tarafları belirlemek, akla uygun çözümü saptamak ve karar verilen çözümün olası sonuçlarını belirlemek. (2)

ETİK – AHLAK – HUKUK İLİŞKİSİ

     Yasal olmayan bazı davranışlar etiğe aykırı olmayabilir. Örneğin hız yapmak yasal değildir ama etik açıdan bir sorun yoktur.

     Etiğe aykırı kimi davranışlar yasalara aykırı olmayabilir. Örneğin yalan söylemek etiğe aykırıdır ama hukuksal açıdan bir yaptırımı yoktur.

      Yasalar etiğe ve ahlaka aykırı olabilir. Örneğin 1800’lerde ABD’de köleliğe verilen izinler.

ETİK KURAMLARI

1.       Betimleyici Etik: Ahlaki inançlarımızla ilgili sosyolojik ya da psikolojik olguları ifade eder. Bu etik anlayışı norm bildirmek ya da kural koymak yerine sadece insan eylemini gözlemleyerek eylemlerin sonuçlarını betimler.

2.       Normatif Etik: Normatif etik doğru/yanlış nedir? İyi/kötü nedir? Nasıl davranmalıyım? Gibi sorulara etik ilkeler ve ahlak kurallarıyla yanıt arayan kuramdır.

·         Teolojik Etik: Bir eylemin ahlaki doğruluğu amaçlanan sonuçları tarafından belirlenir.

Faydacılık: Her bireyin nihai amacının mutluluğa ulaşmak olduğunu varsayar.

·         Deontolojik Etik: Bir eylemin ahlaki doğruluğu eylemin temelindeki niyet ve sorumluluk tarafından belirlenir.

Eşitlik, adalet ölçütleri önemlidir.

3.       Meta Etik: Etik anabilim dalının etik özelliklerinin, anlatım ve bildirimlerinin, tutumlarının ve yargılarının doğasını anlamak, arayıp bulmak ve ortaya çıkarmak maksadıyla uğraşan koludur.

4.       Uygulamalı Etik: Belli özel alanlarda ortaya çıkan etik sorunların tartışılması için kriterler yaratma ve bu özel alanlarda bu kriterlerin insan davranışlarda uygulanması ile ilgilidir. Bilişim etiği, tıp etiği, hukuk eğiti gibi.

BİLİŞİM ETİĞİ

       Bilgisayar dünyası içindeki insanların davranışlarını inceleyen felsefe dalıdır. Bilişim etiği, bilgi işlemcilerin meslek yaşantılardaki ve sosyal yaşantılardaki davranış biçimlerine ilişkin olarak karar vermeleri ile ilgili felsefenin dalıdır. Bilişim etiği konusunda hackerlik, dosya paylaşımı, internetin demokratik olup olmaması, lisanslar sıklıkla tartışılan konulardır.

TARİHÇE

·         1950 Nobert Wiener – “The Human Use of Huma Beigns”

·         1968 Donn Parker – “Rules of Ethics in Information Processing”

·         1976 Joseph Weinzebaum

·         1976 Walter Manner – Tıp Etiği + Bilgisayar = Bilgisayar Etiği

·         1978 Terrelli Word Bynum – 1985 Makale Yarışması

·         1985 James Moor

·         1999 Lucano – Information Ethics – Insesphere

·         2005 World Information Summit, Tunusia (ICANN -İnternet Protokolü)

BİLİŞİM ETİĞİNİN GELECEĞİNE YÖNELİK HİPOTEZLER

a)       1995 Garniak Hipotezi

Bilgisayar etiği uygulamalı bir etik alanından çıkıp, kendi etik alanını oluşturacaktır.

b)      1999 Johnson Hipotezi

Genel etik kuralları bilgisayar teknolojisi sorunlarına uygulanacaktır.

BİLGİSAYAR ÇAĞININ ETİK SORUNLARINI MASON 4 ANA BAŞLIKTA TOPLAMIŞTIR;

1.       Privacy(Gizlilik)

2.       Accuracy(Doğruluk)

3.       Property(Fikri Mülkiyet)

4.       Accesibility(Erişilebilirlik)

GİZLİLİK

        Genel yaşam alanı, bireyin herkesle paylaşabileceği kamuya açık yaşam alanıdır.

Bilişim çağının etik sorunlarını tartıştığı makalesinde Richard Mason, özel hayatların gizliliğini tehdit eden iki gücün olduğunu söyler. Bunlardan birincisi gözetleme, iletişim, hesaplama, depolama ve bilgiyi sorgulama kapasitelerindeki genişlemeyle birlikte bilişim teknolojilerinde kaydedilen gelişmedir. Sinsi bir tehdit olan ikincisi ise karar verme süreçleri için bilginin gittikçe daha da çok artan değeridir. (3)

Veri Madenciliği: Büyük veri yığınları içerisindeki ham verileri anlamlı hale dönüştürmek ve kullanılabilir veriler ortaya çıkarma işlemidir.

Gizliliğin İhlal Edildiği Durumlar

·         Yolsuzluk ses kayıtları

·         Wikileaks belgeleri

·         Kimlik bilgilerinin hırsızlığı

·         Mesaj ve e-posta yağmuru

·         Mail order sistemi

·         Sosyal medya hesaplarının çalınması

·         Sahte hesap açma

·         Uygulamaların erişim izni

·         Video ve fotoğrafların farklı amaçlarla kullanılması

DOĞRULUK

        Bilişim toplumunun temelinde bulunan nitelik ve olanak; bilgiye kısa zamanda kolaylıkla ulaşabilmek, bu bilgiyi kullanabilmek, bu bilgiyi başka bilgilerle birleştirip yeni bilgiler üretebilmek, bilgiyi dağıtabilmek ve saklayabilmektir. İnsanlar bu bilgilere göre karar verirler. Ancak, bilişim teknolojilerinin sağladığı en önemli kaynak olan bilgi, doğru olmayabilir.

        Bilgi doğru ise ve kişiyle/konuyla ilgili ise güçtür. Yanlış bilgi kişilere yetki dağıtmadığı gibi, insanların içinde boğulmasına neden olur.

        Richard O. Mason’ göre; yanlış bilginin, özellikle ilgili tarafa güç ve yetki kazandırması durumunda, insanların yaşamlarını kirletici, zarar verici boyutu vardır. Mason günümüzde bireyler ve yaptıkları ile ilgili çok fazla bilgi üretilmesinin bu bilginin yanlış olma üzerindeki etkisini de arttırdığına dikkat çeker. (4)

      Sosyal medya aracılığıyla bir bilgiye ulaşıldığında kontrol edilmesi gereken 4 unsur vardır;

-Köken

-Kaynak

-Tarih

-Yer

FİKRİ MÜLKİYET

Bireylerin ürettiği ve sahip olduğu her türlü düşünsel ürün fikri mülkiyettir. Fikri mülkiyet haklarına yönelik soruların, toplum olarak karşı karşıya kaldığımız en karmaşık meseleler olduğunu söyleyen Mason, bu haklarla ilgili önemli ekonomik ve etik kaygılar olduğunu belirtir. Mason, herhangi bir bilgi parçasının başlangıçta yüksek maliyetle üretildiğini, bir kez üretildikten sonra tekrar üretiminin ve başkalarıyla paylaşımının kolaylıkla yapılabildiğini, fiziksel varlığı olan ürünlerden farklı olarak, başkalarına iletilebildiğini, korumanın zor ve hatta başka kişilerin bu bilgiyi kullanması halinde uygun bedeli almanın güç olabildiğini açıklar.

   Fikri Mülkiyet;

Bilgi kime aittir?

Bilginin değişimi için gereken ücret nedir?

Bilgi iletişiminin sağlandığı kanallar kime aittir?

Ayrılan bu kaynaklara nasıl erişilebilir?  Sorularına yanıt arar.

    Fikri mülkiyete ilişkin yaşanan sorunun başka bir boyutu, bu hakkın bazı üreticiler tarafından adil olmayan ölçülerde yüksek bedeller talep edilerek bu ürünlere gereksinim duyan geniş kitlelerin kullanımının olanaksız hale getirilmesidir. 

ERİŞİLEBİLİRLİK

     Erişim, bireylerin bilgisayarlardaki bilgilere ulaşmaları ile ilgilidir. Erişim, aynı zamanda şahsi ve gizli verilere yetkisiz erişimi engellemek için geliştirilen önlemleri de içerir.

     Dijital ortamdaki bilgiye erişim olanağı nasıl sağlanmalıdır. Kullanılan teknolojiler hakkında bireylerin ne düzeyde becerilere sahip olması gerekmektedir? Sorularına cevap arar.

Sayısal Uçurum: Bilişim teknolojilerine erişme, kullanma ve faydalanma yönünde birey ve toplumlar arasında oluşan eşitsizlik sayısal uçurum terimiyle ifade edilmektedir. Bu eşitsizliğe önemli ölçüde gelir farklılığı neden olurken, cinsiyet farklılığı ya da bu teknolojiyi kullanmayı bilmeme de sayısal uçurum nedenleri arasında yer almaktadır. Bu sebepten dolayı bireylerin dijital okur-yazar olmaları önemlidir. 

Dijital Okur-Yazarlık: Etkili iletişim, ekiple çalışabilme, dijital içeriği yorumlayabilme, teknolojiyi kullanabilme, geçerliliğini değerlendirme ve araştırma yapabilme yeteneğidir.        

KAYNAKÇA

1. Annemarie Pieper; Etiğe Giriş, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1999 Türkçesi: Veysel Atayman-Gönül Sezer S.22
2. Ernest A. Kallmann - John P. Grillo; a.g.y. S.34
3. Richard Mason; a.g.y. S.47,48
4. Richard Mason; a.g.y. S.51